​अभंगरूप झपाटलेपण__ बाबाराव मुसळे


'तुको बादशहा' हा सुप्रसिद्ध गजलकार श्रीकृष्ण राऊत यांचा अलीकडेच प्रकाशित झालेला अभंगसंग्रह. समृद्ध शब्दसंग्रह, मोहमयी शब्द-लावण्य, अर्थमयी शब्दाविष्कार इत्यादी इत्यादी शब्दांची विविधांगे अर्थवत्ता, रसवत्ता, गुणवत्ता विलक्षणपणे वाढविणारी, इथे प्रत्ययाला येतात. अगदी सुरुवातीच्या अभंगातच राऊतांनी तुको बादशहाचं 'शब्ददाना'चं ऋण मान्य केले आहे.

तुको बादशहा। देई शब्ददान

करी धनवान। लेखणीला।।

'तुको बादशहा' या शीर्षकाविषयी - 'तुको SSS बादशा SSS की SS जय SS!' हा तुकारामाचा जयघोष लोकगंगेच्या मुखातून प्रगटलेला. अकोला जिल्ह्यातील पातुर हे त्यांचं जन्मगाव. त्यांच्या वेटाळात देवी भ‍वानीचं ठाणं. दसऱ्याच्या रात्री देवीची पालखी उचलताना लोकांनी केलेला घोष - 'सदा SSS नंदीचा SSS उदो SSS! बोल SSS तुको SSS बादशा SSS की SS जय SSS!' ह्या जयघोषाने कवीच्या मनात लहानपणापासून घर केलेलं. तेच या संग्रहाचं शीर्षक झालं.
तुकारामांनी आपल्या गाथेत वापरलेले बहुतेक अभंग-प्रकार या संग्रहात वापरले गेले आहेत. तसे चारचरणी अभंग आणि दोनचरणी अभंग असे दोनच प्रकार गाथेत दिसतात. मात्र चरणातील अक्षरांच्या संख्येत वेगळेपण जाणवते. जसे चारचरणी अभंगाचे (६+६+६+४) आणि (४+४+४+३) असे दोन उपप्रकार तर दोनचरणी अभंगाचे (८+८), (६+८), (६+६) असे प्रकार या संग्रहात आढळून येतात.

विषयविविधता हे या संग्रहाचं विशेष लक्षण आहे. या संग्रहातील एकूण ९४ अभंगांत जीवनाला स्पर्श करणारे विविध विषय हाताळले गेले आहेत. पंढरीचा विठोबा, तुका-ज्ञानोबा, जिजा, चोखा, रोहिदास, कबीर यांसह इंद्रायणी, चंद्रभागा-भिवरा यांचेही दर्शन इथे घडते. या सगळ्यांतून मानवी जीवनाचे अध्यात्म दृग्गोचर होते. त्याबरोबर लोकव्यवहाराचीही​ सांगड कुशलतेने घातलेली दिसते. उदाहरणार्थ

वांझोटी नव्हाळी। एक तारखेची पाळी।

उधारीची वही। तार इंद्रायणी बाई।।
मानवी स्वभावाची गुंतागुंत अतिशय जटील असते. वरवर सरळ वाटणारं अंततः खूप अनाकलनीय असतं. मानवी स्वभाव गुण-दोषांनी युक्त असतो. मोठेपणा, फरकपणा, भ्रमिष्टपणा, दहशत, अहंकार, समर्पण, सहनशीलता, श्रेष्ठ-कनिष्ठपणा, विपरित बुद्धी, धारिष्ट्य, अगतिकता, सुख-दुःख, लालसा, मानपान... इत्यादी अनेक मानवी अंगं येथे अभंगांतून प्रगटली आहेत. या सगळ्यातून सहीसलामत बाहेर पडता यावं यासाठी कवी देवाला साकडे घालते -

देई देवा मला। आता तुझी वीट।

स्वभाव तापट। शेकावया।।

अवर्षण ही प्रामुख्यानं शेतकऱ्यांची समस्या. त्यामुळे दुष्काळ पडतो. दुष्काळ असह्य झाला की शेतकरी आत्महत्या करतो. तेव्हा याला कारणीभूत ढगांना कवी खडसावतो -

दोन्ही डोळ्यांतून। वाहे चंद्रभागा।
काळतोंड्या ढगा। ना ये लाज।।

घडते निर्जला। रोज एकादशी।

वावर उपाशी। तहानले।।

नको उभा राहू। आभाळी पसर।

कर शेतावर। अभिषेक।। (पृ. ४०)

ढगांच्या वर्षण-अवर्षणाचा संबंध वारकरी संप्रदायातील गृहीतकांशी लावून कवीने शब्द-अर्थचमत्कृतीची कमाल केली आहे.

अभंग, अखंड सामाजिक एकता हा जणू कवीचा ध्यास आहे. तुक्याने झपाटलेला कवी तुकाराममय झालेला दिसतो. संग्रहाच्या शीर्षकातून हे जसं स्पष्ट होतं, तसंच त्याच्या अभंग-रचनेतील ध्यासातून, श्रद्धेतूनही तुकाराम-भाव प्रगट होतो. ही आपली अंतस्थ धारणा स्पष्ट शब्दांत कवी व्यक्त करतात -

काय करू मला। धरले तुक्याने।

जगणे सुखाने। ओटोपले।।

या संग्रहाचे विलक्षण मनभावी मुखपृष्ठ आणि आतील सर्वच पूरक रेखाचित्रे ही अभंगांची अर्थवत्ता वाढवितात. खरंतर चित्रकार श्रीधर अंभोऱ्यांचे हे रेखाभंगच होत. राऊतांचे अक्षराभंग आणि अंभोऱ्यांचे रेखाभंग यांची मनस्वी जुगलबंदी म्हणजेच 'तुको बादशहा'.

- बाबाराव मुसळे

..........................
'तुको बादशहा' (अभंगसंग्रह)

कवी : श्रीकृष्ण राऊत

मुखपृष्ठ+चित्रं : श्रीधर अंभोरे

प्रकाशक : अक्षर मानव प्रकाशन, पुणे

पृष्ठं : १२०

किंमत : १४० रु.

( म.टा./२५ सप्टे.२o१६ )
_______________________________________________________

कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:

टिप्पणी पोस्ट करा